Socjologia - pojęcia cz. III

AKUMULACJA PRZEWAG I UPOŚLEDZENIA

tendencja do podwyższania raz osiągniętej wyższej pozycji społecznej oraz przeciwnie ‐ do pogłębiania się degradacji, gdy spadło się na pozycje niskie.

DETERMINIZM TECHNOLOGICZNY

pogląd, że głównym czynnikiem decydującym o rozwoju społeczeństw i znaczącym kolejne fazy historii ludzkości są odkrycia, wynalazki i innowacje techniczne.

DONIOSŁOŚĆ FUNKCJONALNA:

stopień, w jakim pewne działania przyczyniają się do zaspokojenia wymogów funkcjonalnych społeczeństwa.

DZIEDZICZENIE POZYCJI SPOŁECZNEJ

uzyskiwanie od rodziny ‐ bez własnych zasług ‐ zasobów majątkowych, władzy, prestiżu, kapitału kulturowego, kapitału społecznego, co stwarza lepsze warunki startu życiowego. (Odwrotnie: dziedziczenie biedy, zacofania, marginalizacji społecznej).

IDEOLOGIA MERYTOKRATYCZNA

głosi, że nierówności są o tyle usprawiedliwione, o ile są efektem własnych zasług oraz korzyści, jakie działalność jednostki przynosi społeczeństwu.

IDEOLOGIE EGALITARNE

podkreślają równość ludzi, żądając ‐ w zależności od radykalizmu sformułowania ‐ albo równości warunków życia, albo równego zaspokojenia minimalnych potrzeb, albo równości startu i szans życiowych, albo równości wobec prawa, albo równości praw podmiotowych.

IDEOLOGIE ELITARYSTYCZNE (inaczej ‐ arystokratyczne

głoszą, że istnieją takie grupy, które z samej swojej natury są „wyższeʺ od innych i dlatego muszą mieć wyższą pozycję w społeczeństwie, co wyraża się w ich całkowicie uzasadnionych przywilejach

KAPITAŁ SPOŁECZNY

sieć kontaktów, znajomości, powiązań, przynależności do organizacji i stowarzyszeń, która stwarza jednostce lepsze możliwości uzyskiwania innych społecznie cenionych zasobów ‐ bogactwa, władzy, prestiżu itp.

POWOŁANIE

zawód wykonywany z pobudek autotelicznych, jako sposób samorealizacji, bez względu na jakiekolwiek korzyści, jakie może przynosić

WYMOGI FUNKCJONALNE SPOŁECZEŃSTWA (inaczej ‐ imperatywy funkcjonalne lub potrzeby systemowe):

stany lub sytuacje niezbędne, aby społeczeństwo mogło funkcjonować i przetrwać.

ANARCHIZM

odrzucenie czyichkolwiek uprawnień do podejmowania wiążących dla innych decyzji.

AUTORYTET

władza legitymizowana, czyli akceptowana przez adresatów. Władza i autorytet

DOMINACJA

sytuacja, w której asymetryczna relacja władzy występuje pomiędzy zbiorowościa‐mi (grupami, klasami, warstwami, kategoriami społecznymi), z których jedna ma możliwość zagwarantowania swoich interesów kosztem interesów czy wbrew interesom drugiej.

KOMPETENCJA PODMIOTOWA

ograniczenie zakresu władzy do pewnego grona osób.

KOMPETENCJA PRZEDMIOTOWA

ograniczenie zakresu władzy do pewnej dziedziny spraw.

LEGALIZM

uznanie władzy legalnej, wynikające z szacunku dla prawa.

NADUŻYCIE WŁADZY

realizowanie uprawnień władczych poza zakresem kompetencji podmiotowej lub przedmiotowej.

NONKONFORMIZM (inaczej ‐ kontestacja władzy):

publicznie manifestowane niepodporządkowanie się władzy wynikające z odrzucenia legitymizujących ją praw czy tradycji albo z zakwestionowania charyzmy władcy.

OPORTUNIZM

uznanie władzy tylko w obawie przed przymusem i negatywnymi sankcjami

PREROGATYWY WŁADCZE

uprawnienie do wydawania poleceń czy podejmowania decyzji wiążących drugą stronę stosunku społecznego, zawarte w roli związanej z daną pozycją społeczną.

PRZEMOC

władza oparta na „nagiej sileʺ, przewadze fizycznej, bez akceptacji drugiej strony

PRZYMUS

uprawnienie do wyegzekwowania swoich decyzji, żądań czy poleceń związane z pozycją społeczną wyposażoną w prerogatywy władcze. Sprowadza się do wymierzenia pewnych sankcji za niepodporządkowanie się władczym decyzjom albo przynajmniej do zagrożenia takimi sankcjami, co ma skłonić do podporządkowania się przez stworzenie dyscypliny strachu.

PRZYMUS PAŃSTWOWY:

egzekwowanie prerogatyw władczych organów państwowych poprzez specjalnie do tego powołane instytucje i organizacje, z odwołaniem się do repertuaru najsroższych kar zarezerwowanych tylko dla państwa ‐ np. pozbawienia wolności czy odebrania życia.

PRZYWÓDZTWO

spontaniczne i oddolne obdarzenie jednego z członków grupy uprawnieniami władczymi ‐ decyzyjnymi, koordynacyjnymi ‐ w stosunku do pozostałych.

PRZYWÓDZTWO AUTOKRATYCZNE

styl sprawowania przywództwa oparty na narzucaniu z góry jednoosobowych decyzji bez konsultacji z członkami grupy.

PRZYWÓDZTWO DEMOKRATYCZNE

styl sprawowania przywództwa oparty na roli koordynującej, mediującej i wspomagającej osiąganie większościowych decyzji przez członków grupy.

PRZYWÓDZTWO PERMISYJNE

styl sprawowania przywództwa oparty na służeniu grupie jedynie radą i ekspertyzą, z pozostawieniem pełnej autonomii w podejmowaniu decyzji samym członkom grupy.

RUTYNIZACJA CHARYZMY

przekształcenie władzy charyzmatycznej w legalną, połączone z formalizacją szczególnej osobistej relacji uznania i poparcia między władcą a poddanymi

UZURPACJA WŁADZY

objęcie władzy z pogwałceniem prawnie przepisanej procedury.

WŁADZA

taka relacja między jednostkami, w której istnieje prawdopodobieństwo, że jedna z nich przeprowadzi swoją wolę, nawet mimo oporu drugiej. Inaczej: możliwość wydawania wiążących dla drugiej osoby decyzji.

WŁADZA CHARYZMATYCZNA

usprawiedliwiona wyjątkowymi walorami osobistymi władcy, dostrzeżonymi i uznanymi przez poddanych czy zwolenników

WŁADZA LEGALNA

umocowana w przepisach prawa oraz procedurach powoływania na stanowiska władcze.

WŁADZA TRADYCYJNA

uzasadniona świętością tradycji wskazującej na pewne pozycje społeczne czy pewne osoby jako nosicieli uprawnień władczych

WPŁYW

władza oparta na argumentach, perswazji, autorytecie osobistym, uznanych przez drugą stronę.

DEWIACJA PIERWOTNA

czyn dewiacyjny popełniony po raz pierwszy, uruchamiający sekwencję kontroli społecznej i wymierzania sankcji

DEWIACJA W SENSIE FUNKCJONALNYM

czyn wywołujący negatywne reakcje społeczne w postaci sankcji różnego rodzaju

DEWIACJA W SENSIE NORMATYWNYM

sprzeczność działania z regułą stosowalną wobec tego typu sprawcy i tego typu czynu.

DEWIACJA WTÓRNA

recydywa, czyli wejście na drogę „kariery dewiacyjnejʺ w wyniku odrzucenia przez społeczeństwo, „stygmatyzacjiʺ.

EKSTERNALIZACJA

przejawianie się ukształtowanych kulturowo treści osobowościowych ‐motywacji czy postaw ‐ w konkretnych działaniach

INSTRUMENTALNE UCZENIE SIĘ

kształtowanie repertuaru zachowań przez selekcję zachowań poprzednio nagradzanych (gratyfikujących) i eliminowanie takich, które przynosiły kary (doznania przykre, deprywacje).

INTERNALIZACJA

proces psychiczny polegający na „uwewnętrznieniuʺ kultury, czyli przekształceniu jej wzorów w elementy osobowości ‐ motywacje czy postawy.

JAŹŃ

w ujęciu symbolicznego interakcjonizmu): wytworzona w kontaktach z innymi umiejętność patrzenia na siebie samego oczami partnerów, zdolność zdefiniowania swojego miejsca w szerszej zbiorowości, roli, jaką się pełni, obowiązków i powinności, jakie z niej wynikają, nakazów i zakazów, jakie zbiorowość jednostce narzuca.

KOMPETENCJA JEDNOKULTUROWA

przyswojenie idei, przekonań, reguł, norm, wartości, symboli charakterystycznych dla jednej tylko, konkretnej kultury

KOMPETENCJA WIELOKULTUROWA (inaczej ‐ kosmopolityczna

znajomość i umiejętność stosowania wielu różnych wzorów życia i różnorodnych idei pochodzących z kilku kultur

KONTROLA SPOŁECZNA

system społecznych sankcji ‐ negatywnych i pozytywnych, oraz agend ‐ grup, organizacji, instytucji ‐ stosujących takie sankcje.

KONTRSOCJALIZACJA

uczenie się wzorów życia typowych dla środowisk dewiacyjnych i przestępczych, odmiennych od tych, które uznaje większość społeczeństwa.

MARGINES SPOŁECZNEJ TOLERANCJI

wstrzemięźliwość w zastosowaniu sankcji mimo popełnienia czynu literalnie dewiacyjnego, czyli sprzecznego z zakazami i nakazami społecznymi.

MINIMUM KULTUROWE

minimalne kompetencje, nawyki i umiejętności niezbędne do życia wśród innych ludzi, w społeczeństwie.

PERMISYWNOŚĆ SPOŁECZNA

atmosfera przyzwolenia na czyny dewiacyjne czy nawet przestępcze wywierająca presję na agendy kontroli społecznej w kierunku powstrzymywania się od wymierzania sankcji, lub wymierzania sankcji niewspółmiernie łagodnych.

PUNITYWNOŚĆ:

rozpowszechnione w społeczeństwie żądanie wysokich kar i „zerowej tolerancjiʺ w stosunku do dewiantów i przestępców

RESOCJALIZACJA

eliminacja głęboko zinternalizowanych wzorów kulturowych i wpojenie wzorów przeciwstawnych.

RYTUAŁY PRZEJŚCIA

zbiorowe ceremonie, często o charakterze sakralnym, symbolizujące koniec jednej fazy życia i początek następnej

SANKCJE FORMALNE

kary wymierzane w szczegółowo przepisanym trybie, w określonym precyzyjnie wymiarze, przez specjalnie do tego powołane organizacje czy instytucje.

SANKCJE ROZPROSZONE

spontaniczne i nieformalne metody nacisku i karania stosowane przez grupy, do których jednostka należy.

SOCJALIZACJA

proces, dzięki któremu jednostka wdraża się do sposobu życia swojej grupy i szerszego społeczeństwa przez uczenie się reguł i idei zawartych w kulturze.

SOCJALIZACJA ANTYCYPUJĄCA

internalizowanie wzorów grupy, do której się nie należy, a jedynie pragnie należeć, czyli pozytywnej grupy odniesienia.

SOCJALIZACJA ODWROTNA

sytuacja spotykana w warunkach szybkiej zmiany kulturowej, kiedy młode pokolenie stara się wdrożyć tradycjonalnie nastawione pokolenie starsze do nowych wzorów kulturowych: stylów bycia, mówienia, ubierania się, rozrywki, twórczości artystycznej itp.

SOCJALIZACJA PERMANENTNA

proces internalizowania coraz to nowych wzorów kulturowych, z którymi człowiek styka się nieustannie w toku całego życia.

SOCJALIZACJA POCZĄTKOWA

ten etap socjalizacji, który dokonuje się w dzieciństwie w rodzinie i innych grupach pierwotnych.

STYGMATYZACJA

(inaczej ‐ naznaczanie, etykietowanie): trwałe przypisanie jednostce tożsamości dewianta czy przestępcy przez ciążące na niej znamię karalności.

SUPEREGO (w ujęciu psychoanalizy):

domena osobowości, w której zakodowane zostają reguły kulturowe ‐ nakazy i zakazy dotyczące właściwego postępowania ‐ powodujące dyskomfort psychiczny, zwany poczuciem winy lub wstydu, w przypadku ich naruszenia.

ADAPTACJA INNOWACJI

trwałe zakorzenienie się innowacji w systemie normatywnym, przerodzenie się tego, co kiedyś było zerwaniem z konwencją, w nową konwencję, tego, co było odrzuceniem tradycji, w nową tradycję, tego, co było aktem nonkonformizmu, w obowiązującą regułę postępowania.

ARTYKULACJA STRUKTURY IDEALNEJ

powstawanie i zakorzenianie się standardowych przekonań, poglądów, idei, mitów, stereotypów.

DETERMINACJA STRUKTURALNA

ograniczający i wspomagający wpływ struktur rozmaitego rodzaju na działania podejmowane przez członków społeczeństwa

DYFUZJA INNOWACJI

rozprzestrzenianie się innowacji w społeczeństwie, poszerzanie się środowisk, w których jest akceptowana i stosowana.

EKSPANSJA STRUKTURY INTERAKCYJNEJ

powstawanie i rozbudowywanie się sieci styczności, kontaktów, więzi, łączności między jednostkami

EROZJA NORMY

powolne zanikanie obowiązującej mocy normy, poczucia związanej z nią powinności, gotowości do wymierzania sankcji negatywnych (kar) za jej naruszenie.

FILTROWANIE INNOWACJI

społeczna selekcja innowacji albo dokonująca się spontanicznie, albo prowadzona przez specjalne agendy i prowadząca albo do upowszechnienia innowacji, albo do jej eliminacji.

INNOWACJA NORMATYWNA

zainicjowanie nowego sposobu życia, stylu działania, codziennej praktyki, formy wyrażania się itp., które mogą przekształcić się w nowe reguły, wzory, normy czy wartości.

INNOWACJE ENDOGENNE

reakcje na napięcia, naciski, dysonanse pojawiające się wewnątrz systemu społecznego, w którym innowacja się rodzi.

INNOWACJE EGZOGENNE

nowatorska adaptacyjna reakcja na zdarzenia lub zmiany zachodzące poza systemem społecznym, w którym innowacja się rodzi.

INSTYTUCJONALIZACJA

wyłanianie się, artykułowanie i utrwalanie struktur normatywnych: reguł społecznych, wzorów, norm i wartości

INSULACJA INNOWACJI

ograniczenie zasięgu rozprzestrzeniania się i stosowania innowacji przez wprowadzenie regulacji prawnych (np. zakazu klonowania, restryktywnych warunków badań na embrionach, zakazu rozmieszczenia systemów antyrakietowych itp.).

KRYSTALIZACJA STRUKTURY INTERESÓW

powstawanie i pogłębianie się hierarchii nierówności, przywilejów i upośledzenia

MORFOGENEZA

proces wyłaniania się, artykułowania i utrwalania struktur rozmaitego rodzaju z chaosu działań podejmowanych przez członków społeczeństwa

ORGANIZACJE INNOWACYJNE

takie, które powołane są specjalnie po to, aby proponować nowatorskie rozwiązania w różnych dziedzinach.

ROLE INNOWATORSKIE

oczekiwania nowatorstwa, oryginalności, twórczości, związane z pewnymi pozycjami społecznymi: np. uczonego, artysty, pisarza, kompozytora

SPISKOWA TEORIA SPOŁECZEŃSTWA

przekonanie, że za każdym zdarzeniem społecznym, a zwłaszcza zdarzeniem niekorzystnym, stoją celowo je wywołujący i manipulujący nimi konspiratorzy.

ZINSTYTUCJONALIZOWANE OMIJANIE REGUŁ

rozpowszechniona w danej zbiorowości praktyka nieprzestrzegania pewnej normy czy wartości, która dzięki swej powszechności sama staje się regułą.

POSTĘP

proces przybliżający nieustannie do takiego stanu społeczeństwa, w którym realizują się jakieś ważne społeczne wartości; stanu uważanego za dobry, słuszny, sprawiedliwy, szczęśliwy, godny itp.

PROCES

ciąg, sekwencja następujących po sobie i przyczynowo uwarunkowanych zmian systemu, które nazywamy fazami lub etapami.

PROCES CYKLICZNY

taki, w którym po pewnym czasie stan systemu powraca do punktu wyjścia, do swojego kształtu początkowego

PROCES KIERUNKOWY

taki, którego żaden etap nie powtarza się, a cała sekwencja przybliża stale do jakiegoś przyszłego stanu wyróżnionego ‐ „celuʺ czy krańca procesu

REGRES

proces, który oddala społeczeństwo od stanu uważanego za pożądany z punktu widzenia rozpowszechnionych w społeczeństwie wartości.

ROZWÓJ

proces kierunkowy napędzany czynnikami endogennymi, w którym poziom pewnych istotnych zmiennych jest stale rosnący.

ROZWÓJ JEDNODNIOWY (inaczej ‐ unilinearny

taki, w którym sekwencja zmian biegnie zawsze tym samym, jednym torem, po regularnej, wyznaczonej jakby z góry trajektorii.

ROZWÓJ SKOKOWY

taki, w którym po okresie kumulowania się zmian ilościowych, cząstkowych, dochodzi do pewnego progu nasycenia, po którego minięciu występuje zasadnicza zmiana jakościowa.

ROZWÓJ WIELODNIOWY (inaczej ‐ multilinearny)

taki, w którym różne sekwencje zmian mają jedynie zbliżony ogólny kierunek, ale przebiegają w różny sposób, różnymi torami czy trajektoriami, w zależności od konkretnych warunków historycznych i kulturowych danego społeczeństwa.

UTOPIE SPOŁECZNE

wizje dobrego, szczęśliwego, doskonałego społeczeństwa przyszłości, na tyle wyidealizowane i skrajne, że całkowicie nierealistyczne.

ZMIANA SPOŁECZNA:

różnica między stanem systemu społecznego (grupy, organizacji) w jednym momencie i stanem tego samego systemu w innym momencie.

AMBIWALENCJA ZMIANY

równoczesne powodowanie przez zmiany społeczne efektów pozytywnych i negatywnych

ANOMIA SUKCESU

zaburzenie rutynowych sposobów postępowania, skali oczekiwań i aspiracji, wzorów konsumpcji ‐ przez nagłe wzbogacenie się

DYSKURS KRYZYSU

akcentowanie negatywnych skutków zmian, głównie niezamierzonych i nieoczekiwanych, w różnych dziedzinach życia społecznego.

DYSKURS POSTĘPU

apoteoza zmienności społecznej jako jednoznacznie postępowej, przynoszącej zawsze poprawę, doskonalenie życia społecznego.

DYSKURS TRAUMY

zwrócenie uwagi na destabilizujące, dezorganizujące i dezorientujące konsekwencje zmian społecznych niezależnie od ich treści, a więc także zmian skądinąd postępowych.

KATASTROFICZNE WIZJE PRZYSZŁOŚCI

skrajnie pesymistyczne scenariusze rozwoju społecznego oparte przeważnie na prostej ekstrapolacji obecnych, negatywnych trendów.

MORFOGENEZA KULTURY

wyłanianie się, artykułowanie, krystalizowanie i rozprzestrzenianie nowych wzorów, reguł, norm, wartości, symboli, idei.

PANIKI MORALNE

gorące, masowe dyskusje, spory, a także wybuchy zachowań zbiorowych czy nawet organizowanie się ruchów społecznych jako reakcji na bulwersujące opinię publiczną zdarzenie, zazwyczaj jednostkowe i wyjątkowe.

PROCESY PARAMETRYCZNE

procesy ekonomiczne, polityczne czy demograficzne przebiegające niezależnie od sekwencji traumatycznej, ale wywierające istotny wpływ na kierunek rozwoju i szansę przezwyciężenia traumy

SEKWENCJA TRAUMATYCZNA

proces pojawiania się, rozprzestrzeniania i zakorzeniania traumy, a następnie podejmowania strategii zaradczych prowadzących do przezwyciężenia traumy.

STRATEGIE INDYWIDUALNE

radzenie sobie z traumą przez indywidualne zabezpieczenie się lub adaptację do sytuacji traumatycznej.

STRATEGIE MASOWE

reakcje na sytuację traumatyczną podejmowane spontanicznie przez zbiorowość.

STRATEGIE ZBIOROWE

reakcje na sytuację traumatyczną podejmowane przez zbiorowość wspólnie, w sposób skoordynowany i zorganizowany

TRAUMA KULTUROWA

wstrząs spowodowany zmianą społeczną, który dotyka domeny kultury, a w konsekwencji tożsamości zbiorowej i jednostkowej.

TRAUMY ZBIOROWE:

doznawane i przeżywane wspólnie przez społeczność i dzięki temu stające się przedmiotem debat publicznych czy ekspresji artystycznej, a nawet prowadzące do epizodów zachowania zbiorowego czy mobilizacji ruchów społecznych.

ALOKACJA CZASU

przeznaczenie pewnych okresów dnia, tygodnia czy roku na czynności określonego typu, co wynikać może z konwencjonalnych zwyczajów (np. lunch w południe) lub przyrodniczych konieczności (siewy wiosną).

BUDŻET CZASU

typowy dla danej zbiorowości ilościowy rozkład czasu przeznaczanego na różne funkcje czy udział w różnych kontekstach społecznych (np. na pracę, rozrywkę, naukę, życie rodzinne).

CZAS ILOŚCIOWY (inaczej ‐ zewnętrzny

czas konwencjonalny, wyskalowany w sposób narzucany przez używane do pomiaru czasu instrumenty ‐ zegary i kalendarze ‐ które pozwalają przypisać danemu momentowi godzinę czy datę, a także określić porównawczo okres trwania, szybkość, interwały, rytm itp. różnych zdarzeń i procesów.

CZAS JAKOŚCIOWY (inaczej ‐ wewnętrzny

ontologicznie zakorzeniony w zjawiskach czy zdarzeniach okres ich trwania, swoisty rytm czy tempo.

KADENCJA

przepisany normatywnie, formalnie regulowany okres sprawowania pewnej funkcji, zajmowania urzędu czy pełnienia pewnej roli społecznej

LOKALIZACJA CZASOWA

miejsce danego zdarzenia w sekwencji zdarzeń powiązanych z nim przyczynowo‐skutkowo, wcześniejszych i późniejszych

ORIENTACJA PREZENTYSTYCZNA

zakodowany w kulturze akcent na czas teraźniejszy, afirmacja doznań i doświadczeń aktualnych.

ORIENTACJA PROSPEKTYWNA

zakodowany w kulturze akcent na czas przyszły‐ planowanie, projektowanie, antycypowanie i związane z tym aspiracje i nadzieje.

ORIENTACJA RETROSPEKTYWNA

zakodowany w kulturze akcent na czas przeszły, dotychczasowe dokonania czy tradycje.

PERCEPCJA CZASU (inaczej ‐ poczucie czasu

subiektywne odczucie tempa, rytmu, trwania, różniące poszczególne jednostki, a także sytuacje, w jakich się znajdują.

PROCES

łańcuch kolejnych zmian powiązanych przyczynowo‐skutkowo

PROFIL CZASOWY

kulturowo zakodowany, specyficzny dla danej zbiorowości sposób traktowania czasu, w szczególności nacisk (lub brak nacisku) na punktualność, pośpiech, wykorzystanie czasu itp.

REIFIKACJA CZASU

traktowanie czasu jako autonomicznej wartości, którą można zdobyć, stracić, kupić, sprzedać, wymienić ‐ co najlepiej wyraża powiedzenie „czas to pieniądzʺ.

SPOŁECZNIE OCZEKIWANE TRWAŁOŚCI

normatywnie przepisany okres zajmowania pewnych pozycji społecznych (stanowisk), realizowania pewnych czynności, trwania stosunków społecznych czy przynależności grupowych.

SPOŁECZNOŚCI „GORĄCEʺ

takie, w których zmiany toczą się szybko, osiągając poważne rozmiary już w skali wewnątrzpokoleniowej.

SPOŁECZNOŚCI „ZIMNE"

takie, w których zmiany toczą się wolno, w zasadzie dopiero w skali wielopokoleniowej.

UPŁYW CZASU

niezależność toczących się w nas czy wokół nas, a istotnych dla nas, kierunkowych procesów ‐ biologicznych, psychicznych, społecznych ‐ od naszej woli i zamiarów, a w szczególności niemożność ich powstrzymania czy odwrócenia.

ASYNCHRONIA ROZWOJU

sytuacja, w której rozwój różnych fragmentów czy aspektów jednego i tego samego systemu społecznego biegnie różnymi torami i w różnym tempie (inaczej ‐ rozwój gospodarki, inaczej ‐ polityki, inaczej ‐ rolnictwa, inaczej ‐ przemysłu, inaczej ‐religii, inaczej ‐ nauki itp.).

DETERMINIZM

pogląd, że każdy stan społeczeństwa jest etapem szerszego procesu, wynikającym w sposób konieczny z tego, co było wcześniej, w pełni zdeterminowanym genetycznie przez wcześniejszy przebieg procesu.

DETERMINIZM TECHNOLOGICZNY

pogląd, że głównym czynnikiem napędzającym postępowy rozwój społeczny są odkrycia i wynalazki, dające podstawę wprowadzania nowych urządzeń technicznych.

DOBÓR NATURALNY

większa szansa osobników wyposażonych w cechy odpowiadające aktualnym warunkom środowiskowym (cechy adaptacyjne) na przeżycie do wieku rozrodczego i przekazanie tych cech potomstwu, l odwrotnie, wczesna eliminacja osobników posiadających cechy niesprzyjające adaptacji, co wyklucza ich dziedziczenie w populacji.

EPICENTRA NOWOCZESNOŚCI

regiony, kraje, a nawet pojedyncze miasta, które w danej epoce stanowią wzorce nowoczesnego sposobu żyda, naśladowane przez inne społeczności.

EWOLUCJONIZM SOCJOLOGICZNY

wizja zmian dziejowych, w której podkreśla się jednolinio‐wość i kierunkowość stopniowego procesu różnicowania strukturalnego i funkcjonalnego społeczeństwa, w wyniku realizacji immanentnych, endogennych potencji, podobnie jak dzieje się w przypadku wzrostu osobniczego w świecie organizmów żywych.

FATALIZM

pogląd, że rozwój społeczny toczy się w sposób konieczny, nieuchronny i nieodwracalny, a ludzie swoimi działaniami nie mogą go ani powstrzymać, ani ukierunkować.

FINALIZM

pogląd, że rozwój społeczny zmierza w kierunku pewnego stanu docelowego, końcowego, do którego ostatecznej realizacji doprowadzi nieuchronnie w przyszłości.

IDEALIZM HISTORIOZOFICZNY

pogląd, że głównym czynnikiem determinującym przebieg procesów historycznych jest świadomość społeczna uwikłanych w nie ludzi.

KATASTROFIZM HISTORIOZOFICZNY

przekonanie o pogłębiającym się nieodwracalnym kryzysie społeczeństwa czy kultury, który nieuchronnie prowadzi do upadku i rozpadu.

KRĄŻENIE ELIT

cykliczna wymiana elit politycznych, ekonomicznych czy intelektualnych w wyniku konkurencji i walki.

MATERIALIZM HISTORIOZOFICZNY

pogląd, że głównym czynnikiem determinującym w procesie historycznym są warunki bytowania i życiowe interesy mas społecznych

MEGATRENDY

najbardziej podstawowe tendencje ujawniające się na globalnym, makrospołecznym poziomie i prowadzące do radykalnych zmian strukturalnych we współczesnych społeczeństwach.

MODERNIZACJA

zbliżanie się społeczeństwa w sposób zamierzony, celowy, planowany do uznanego modelu nowoczesności, najczęściej do wzorca jakiegoś istniejącego społeczeństwa uznanego za najbardziej rozwinięte.

PROGRESYWIZM

(inaczej ‐ optymizm historiozoficzny): przekonanie, że każdy późniejszy stan społeczeństwa jest relatywnie lepszy od poprzedniego, a stan końcowy, docelowy przyniesie pełną, absolutną realizację dobra i szczęścia.

SOCJOBIOLOGIA

traktowana jako nauka biologiczna dyscyplina, która zajmuje się badaniem biologicznych podstaw zachowań społecznych (zbiorowych, stadnych) wszystkich organizmów żywych, w tym i człowieka.

DETERMINACJA STRUKTURALNA

ograniczający, ale także stymulujący wpływ struktur na działania jednostek lub zbiorowości.

DWOISTOŚĆ PODMIOTÓW

podwójny status jednostek czy zbiorowości, które są zarazem twórcami struktur i podlegają ich wpływom.

DWOISTOŚĆ STRUKTUR

podwójny status struktur społecznych jako efektów działalności ludzi, które zwrotnie oddziaływają na ludzką aktywność.

KREATYWNOŚĆ PODMIOTOWA:

wytwarzanie struktur w działaniach jednostki lub zbiorowości.

PODMIOTOWOŚĆ

ogólnie ‐ moc sprawcza, a w bardziej specyficznym sensie potencjalna zdolność zbiorowości do twórczego samoprzekształcania się.

PODMIOTY SPOŁECZNE

jednostki lub zbiorowości, które przez swoje działania wytwarzają trwalsze grupy, struktury, organizacje i instytucje, a także wywołują zmiany społeczne.

POLE SPOŁECZNE (JEDNOSTKOWO‐STRUKTURALNE

obszar rzeczywistości, w którym toczy się życie społeczne (praktyki społeczne, czy inaczej praxis) w nierozdzielnym związku aktywności podmiotowej i ram strukturalnych, stworzonych przez wcześniejszą praktykę

SPOŁECZEŃSTWO AKTYWNE

zbiorowość o silnej podmiotowości, podejmująca nieustanny wysiłek samoprzekształcania się, stawiająca czoło wyzwaniom, pokonująca bariery, przekraczająca granice w toku nieustannej zmienności.

SPOŁECZEŃSTWO PASYWNE

zbiorowość o słabej podmiotowości, trwająca w stagnacji, niezdolna do mobilizacji i samotransformacji.

STAWANIE SIĘ SPOŁECZEŃSTWA

proces nieustannego wytwarzania, reprodukowania i modyfikowania rzeczywistości społecznej (grup, struktur, organizacji, instytucji, kultury itp.) przez kontekstowo i strukturalnie determinowane działania jednostek i zbiorowości

WSPÓŁCZYNNIK HISTORYCZNY:

usytuowanie każdego zdarzenia czy zjawiska społecznego w historycznej sekwencji zdarzeń poprzedzających i następujących, co wymaga uwzględniania aspektu czasu w każdym badaniu społecznym.

WSPÓŁCZYNNIK PODMIOTOWY

postrzeganie każdego zdarzenia czy zjawiska społecznego jako efektu aktywności ludzi i wynikająca stąd konieczność odkrywania podmiotów sprawczych w każdym badaniu społecznym

ZDARZENIE SPOŁECZNE

elementarny składnik pola społecznego, najprostszy przejaw praktyki społecznej.

DEPRYWACJA ASPIRACYJNA

wzrost aspiracji przy niezmiennym poziomie upośledzenia.

DEPRYWACJA KRYZYSOWA

nagłe załamanie standardów życiowych przy niezmienionym poziomie aspiracji.

DEPRYWACJA PROGRESYWNA (inaczej ‐ „krzywa Jʺ):

równoczesne podwyższenie się aspiracji i obniżenie standardów życiowych.

DWUWŁADZA (inaczej ‐ podzielona suwerenność

sytuacja typowa dla wielu rewolucji, polegająca na przejściowej równowadze sił między obrońcami starego reżimu i rewolucjonistami, wyrażająca się w kontroli różnych części terytorium państwa.

HISTORIOZOFICZNE POJĘCIE REWOLUCJI

radykalne zerwanie ciągłości dziejowej, co wyraża się w całościowej i jakościowej zmianie systemu ekonomicznego i politycznego, hierarchii nierówności społecznych, systemu wartości, zasad prawnych i moralnych, a także charakteru życia codziennego.

KONSENSUS NEGATYWNY

typowa dla świadomości rewolucyjnej jedność poglądów na temat nieakceptowalnych cech starego reżimu oraz jednoznaczna definicja wrogów, przeciwko którym należy podjąć walkę.

KONSENSUS POZYTYWNY

jasna i podzielana przez rewolucjonistów wizja upragnionego ustroju porewolucyjnego oraz strategii i taktyki jego zaprowadzenia po zwycięskiej rewolucji.

MIT REWOLUCJI:

idealizacja rewolucji jako zdarzenia heroicznego, szlachetnego i postępowego.

MODEL KONSPIRACYJNY REWOLUCJI

wizja rewolucji jako efektu odgórnych manipulacji, agitacyjnych i organizacyjnych działań podejmowanych przez wąskie elity przywódców, którym udaje się dotrzeć do mas i zmobilizować je do działania.

MODEL WULKANICZNY REWOLUCJI

wizja rewolucji jako efektu spontanicznych, oddolnych działań podejmowanych przez masy obywateli odczuwających nasilone poza próg wytrzymałości upośledzenie, wyzysk, niesprawiedliwość.

POWSTANIA (inaczej ‐ bunty ludowe

masowe, spontaniczne, desperackie zrywy ludności skierowane przeciwko represyjnej władzy i prowadzące w najlepszym wypadku do cząstkowych koncesji bez głębszych zmian systemowych.

PUCZ WOJSKOWY

przejęcie rządów przez generałów czy oficerów („juntę wojskowąʺ), co nie jest na ogół związane z restrukturyzacją ustrojową, a co najwyżej prowadzi do zawieszenia lub cofnięcia swobód i praw obywatelskich

RELATYWNA DEPRYWACJA

rozbieżność pomiędzy poziomem aspiracji, a standardem realnych osiągnięć, zdefiniowana jako niesłuszna czy niesprawiedliwa, i przeradzająca się w roszczenie do większego bogactwa, wyższego standardu życiowego, większego zasobu władzy, wyższego prestiżu itp.

SOCJOLOGICZNE POJĘCIE REWOLUCJI

całościowe i radykalne samoprzekształcenie społeczeństwa‐ekonomiki, polityki, kultury, życia codziennego‐w wyniku oddolnej, masowej mobilizacji ruchów społecznych

STEROWANA REFORMA PAŃSTWA

w odróżnieniu od rewolucji zmiana inicjowana i prowadzona odgórnie, przez rządzących, i zmierzająca tylko do cząstkowego doskonalenia istniejącego systemu bez ambicji jego całościowej zmiany

STRUKTURA SZANS POLITYCZNYCH

minimalne swobody obywatelskie, w szczególności prawo zrzeszania się i wolność słowa, które w powiązaniu z niską represyjnością reżimu stanowią sprzyjające warunki do organizowania się opozycji politycznej czy ruchu rewolucyjnego.

SYTUACJA REWOLUCYJNA

szczególne nasilenie niezadowolenia, protestu, niepokojów społecznych, co wynika z kryzysu ekonomicznego, fiskalnego lub politycznego.

TRADYCJA REWOLUCYJNA

kultywowana w świadomości społecznej pamięć o rewolucjach przeszłych, zawierająca wyidealizowane mity rewolucyjne, heroiczne wizje przywódców oraz stereotypowe obrazy przeciwników rewolucji.

WOJNA DOMOWA

gwałtowne starcia przeciwstawnych ugrupowań społecznych, motywowane przeważnie odmiennością etniczną lub religijną, a niekiedy ideologiczną, których celem jest raczej obrona swoich interesów i zdobycie dominacji w ramach istniejącego ustroju niż zmiana samego ustroju.

ZAMACH STANU (inaczej ‐ przewrót pałacowy, przesilenie rządowe

gwałtowna zmiana ekipy rządzącej, rotacja w ramach elity politycznej, bez głębszych modyfikacji struktur politycznych czy społecznych.

ZAMIESZKI (inaczej ‐ rozruchy, niepokoje społeczne, manifestacje

spontaniczne, ekspresyjne wybuchy niezadowolenia wyrażające się w gwałtownych zachowaniach zbiorowych, często destruktywnych, nie kierowanych jednak wyraźnym programem przekształceń.

CZŁOWIEK NOWOCZESNY

syndrom osobowościowy uważany za wytwór warunków społecznych, jakie stwarza społeczeństwo nowoczesne, a równocześnie za niezbędny czynnik dobrego funkcjonowania takiego społeczeństwa.

DEHUMANIZACJA

utrata cech ludzkich, np. twórczych, czy prospołecznych nastawień w wyniku nieludzkich społecznych warunków egzystencji

INDUSTRIALIZACJA WOJNY

masowa skala liczebna obejmująca ludność cywilną, zastosowanie najnowocześniejszych technik destrukcji, czysto instrumentalna, efektywnościowa racjonalność działań, zawieszenie wszelkich racji moralnych ‐ w prowadzeniu konfliktów zbrojnych

INDYWIDUALIZM

podkreślanie znaczenia jednostki, wolnej od narzuconych więzi grupowych i uzależnień, obdarzonej godnością i niezbywalnymi prawami nie tylko jako obywatel, członek społeczeństwa, ale jako osoba ludzka, decydującej samodzielnie o kształcie swojej biografii, mającej do dyspozycji wiele wzorów życia czy kariery, a także ponoszącej wyłączną odpowiedzialność za swoje sukcesy czy porażki.

MODELE BIEGUNOWE (inaczej ‐ dychotomiczne)

charakterystyka przeciwstawnych stanów społeczeństwa ujmowanych jako przejaskrawione, skrajne typy idealne, różniące się radykalnie według kilku cząstkowych kryteriów.

OSOBOWOŚĆ BIUROKRATYCZNA

syndrom osobowościowy wytwarzający się pod wpływem zdepersonalizowanej, sformalizowanej, zrytualizowanej, nadmiernie spoistej wewnętrznie organizacji biurokratycznej.

POCZUCIE MOCY PODMIOTOWEJ

przekonanie, że wyzwania i problemy zarówno osobiste, jak i społeczne pozwolą się rozwiązać pod warunkiem podjęcia w pojedynkę lub wspólnie odpowiednich działań.

PÓŹNA NOWOCZESNOŚĆ

faza rozwoju formacji nowoczesnej, w której wszystkie jej cechy konstytutywne uzyskują najbardziej ostrą, skrajną postać

PROGNOZY OSTRZEGAWCZE

czarne scenariusze możliwych przyszłych wydarzeń, mobilizujące przeciwdziałania i przyczyniające się tym samym do zdezaktualizowania zawartych w nich pesymistycznych wizji.

REFLEKSYJNOŚĆ

zdolność społeczeństwa do krytycznego myślenia o samym sobie, dostrzegania zjawisk negatywnych, patologicznych, definiowania przyszłych zagrożeń i podejmowania na podstawie takiej diagnozy prewencyjnych środków zaradczych powstrzymujących lub odwracających niekorzystne trendy.

SPOŁECZEŃSTWO RYZYKA

sytuacja typowa dla najbardziej rozwiniętych społeczeństw nowoczesnych, w których uwydatniają się wyraźnie i stają się przedmiotem powszechnej troski wielorakie nowe formy ryzyka wytworzonego przez cywilizację, technologię, przemysł, życie miejskie, eksploatację przyrody

WARTOŚCI POSTMATERIALISTYCZNE

związane z samorealizacją i jakością życia, zdrowiem, sprawnością fizyczną, bogactwem doświadczeń i doznań duchowych, kontaktów społecznych, życia towarzyskiego itp.

WIELOŚĆ NOWOCZESNOŚCI

koncepcja różnorodnych scenariuszy historycznych, według których społeczeństwo nowoczesne wytwarzało się w różnych częściach świata i w różnych epokach.

AKULTURACJA ANTYCYPUJĄCA:

dostosowywanie lokalnych instytucji, organizacji, usług, dóbr konsumpcyjnych do spodziewanych oczekiwań zagranicznych turystów, przedsiębiorców lub inwestorów.

AMALGAMACJA KULTUROWA

dialog i wymiana między kulturami centrum i peryferii; selektywna modyfikacja kultury centrum przez wpływ reinterpretacji dokonanej w społecznościach peryferyjnych, a równocześnie stymulowanie i ożywianie pewnych utajonych wartości kultur lokalnych przez wpływ kultury centrum.

ARENA ZEWNĘTRZNA

kraje będące pod wpływem pośrednim światowego systemu kapitalistycznego, choć nominalnie posiadające ustrój inny od kapitalistycznego

DEFORMACJA KULTUROWA

uproszczenie, zubożenie, a nawet degradacja kultury centrum w toku jej adaptacji przez kraje peryferyjne

DUMPING KULTUROWY

propagowanie i sprzedawanie w krajach peryferyjnych masowych produktów kulturowych czy artystycznych najniższej jakości po niskiej cenie.

EKUMENA KULTUROWA

obszar ciągłych interakcji kulturowych, wzajemnej penetracji i wymiany kulturowych treści

ELITY KOMPRADORSKIE

elity polityczne i ekonomiczne w krajach uzależnionych imperialnie od wielkiego mocarstwa, które realizują interesy imperialnego centrum, często na niekorzyść własnego państwa

GLOBALIZACJA

proces zagęszczania i intensyfikowania się powiązań i zależności ekonomicznych, finansowych, politycznych, militarnych, kulturowych, ideologicznych między społecznościami ludzkimi, co prowadzi do uniformizacji świata w tych wszystkich zakresach, i odzwierciedla się w pojawieniu się więzi społecznych, solidarności i tożsamości w skali ponadlokalnej i ponadnarodowej.

IMPERIALIZM

ekspansja kolonialna, bezpośredni podbój, a także pośrednie podporządkowywanie sobie słabszych krajów (neokolonializm), co pozwala eksploatować tanią siłę roboczą, daje dostęp do surowców i otwiera nowe rynki zbytu dla nadwyżek własnych towarów.

KULTUROWY IMPERIALIZM

propagowanie i rozpowszechnianie własnego stylu życia, wzorów konsumpcji, obyczajów, produktów artystycznych, języka, lub nawet przekonań religijnych ‐ przez kraje o najsilniejszej pozycji ekonomicznej, politycznej i militarnej.

ROZWÓJ ZALEŻNY:

szczególny przebieg rozwoju gospodarczego w krajach uzależnionych od wielkiego mocarstwa lub grupy krajów dominujących ekonomicznie, politycznie czy militarnie.

SOLIDARNOŚĆ GLOBALNA

wyrażające się m.in. w idei uniwersalnych praw człowieka, ruchu ekologicznym lub pokojowym, kampaniach pomocy międzynarodowej dla ofiar katastrof czy klęsk żywiołowych ‐ poczucie wspólnoty wykraczające poza obszar jednego narodu bądź państwa.

SPOŁECZEŃSTWO GLOBALNE

populacja planety Ziemia, wszyscy żyjący w danym momencie ludzie, inaczej ‐ współczesna ludzkość

SYSTEM ŚWIATOWY

ogarnięcie bezpośrednimi lub pośrednimi wpływami rynku kapitalistycznego wszystkich obszarów świata, nawet tych, które nominalnie pozostawały, czy jeszcze pozostają, poza systemem kapitalistycznym.

TOŻSAMOŚĆ LOKALNA (inaczej ‐ mentalność plemienna):

poczucie wspólnoty ze współmieszkańcami jednej zbiorowości lokalnej, rodu, plemienia, grupy etnicznej, oparte na partykularystycznej więzi zamieszkania, pokrewieństwa, obyczaju, tradycji.

UNIFORMIZACJA ŚWIATA (inaczej ‐ homogenizacja

postępujące upodabnianie się form organizacji ekonomicznej i politycznej, wzorów konsumpcyjnych, zwyczajów i obyczajów, stylów artystycznych, systemów wartości, idei i ideologii ‐ w skali ogólnoświatowej